Autologe of Allogene stamcellen?

Ik kreeg via mail een interessante vraag: 

“Waarom worden je eigen stamcellen gebruikt en niet die van een ander om te voorkomen je eigen cellen weer met elkaar in de aanval gaan?”

Dit is een goeie vraag en ik weet zeker dat meerdere mensen hier graag het antwoord op willen weten. 

Op de website van MS in beeld staat dit:

In eerste instantie werd gedacht dat een stamceltransplantatie (SCT) van een gezonde donor, een zogenoemde ‘allogene’ transplantatie, de meest effectieve vorm van HSCT voor MS zou zijn. 
Een belangrijke en ernstige bijwerking is echter graft-versus-host-ziekte, waarbij gezonde weefsels van de patiënt door de afweercellen van de donor worden aangevallen. 
Het is gebleken dat een autologe stamceltransplantie, waarbij de patiënt zijn eigen stamcellen terugkrijgt, ook in staat is een immuun ‘reset’ te veroorzaken. Bij een autologe transplantatie treedt geen graft-versus-host-ziekte op. Hierom wordt bij HSCT voor MS altijd gekozen voor autologe stamceltransplantatie.

Om het beter te begrijpen is wat meer achtergrondinformatie nodig. We hebben het altijd over de ‘HSCT’-behandeling. Maar eigenlijk is het Hematopoietische StamCelTransplantatie gedeelte alleen een ondersteuning. De reden dat de behandeling effectief is komt doordat sterke chemotherapie (door hematologen soms ook ‘conditionering’ genoemd) een heel groot deel van de afweercellen vernietigt. 

Dit leidt tot een periode waarin het lichaam niet in staat is om bacteriën, virussen of schimmels aan te vallen. Hematologen spreken hier van ‘de dip’. Je kunt je voorstellen dat dit een risicovolle periode is. Ook rode bloedcellen en bloedplaatjes worden kapot gemaakt door de chemo, maar die kunnen met een gewone bloedtransfusie worden aangevuld, totdat het lichaam ze zelf weer aan maakt. Witte bloedcellen kunnen niet via een bloedtransfusie gegeven worden, afweercellen van een ander zouden iedere cel in het lichaam zien als vijandelijk en alles beginnen af te breken.

Rode en witte bloedcellen en bloedplaatjes ontstaan uit bloed-stamcellen (hematopoietische stamcellen) in je beenmerg. Een tijdje na de immunosuppressieve chemotherapie (in het Engels vaak afgekort tot ‘HDIT’) herstelt zich het beenmerg weer en maakt het lichaam zelf weer de bloedcellen. Die periode van herstel kan behoorlijk worden ingekort, en dus het risico worden beperkt, door een autologe-bloedstamceltransplantatie (aHSCT). 

“Het zijn mijn eigen stamcellen, en ik heb MS, dus waarom gebeurt niet weer hetzelfde?”

De ziekte MS wordt niet veroorzaakt door zieke bloedcellen. Bij een MS-patiënt richt een groot deel van de afweercellen zich tegen myeline, het belangrijke laagje om zenuwcellen. Maar dit probleem ontstaat niet in de vroege fase waarin witte bloedcellen pas net ‘geboren’ worden uit de bloedstamcellen.

Immunologie is erg lastig en in de toekomst zal ik dit verhaal verduidelijken wanneer ik hier met een immunoloog over gesproken heb. Voor zover ik het heb begrepen gebeurt het volgende:

Afweer-baby-cellen ontstaan uit bloedstamcellen in het beenmerg. Deze cellen worden hierna getraind door in het lichaam aanwezige geheugen-cellen. Dat zijn afweercellen die hebben onthouden hoe een vijand eruitziet en dit het ware als leraren leren aan de jonge afweercellen. 

Een ander belangrijk onderdeel van het opgroeien van het afweersysteem is de thymus, de zwezerik, een klier net boven het hart. In die klier leren jonge cellen wat lichaamseigen is en wat lichaamsvreemd is. Dat proces vindt voornamelijk plaats tot de puberteit, daarna nemen die ‘leraar-cellen’ die taak over, en verschrompelt de klier. 

Belangrijk is het te weten dat één afweercel zich slechts richt op één antigen (zijn vijand). Het afweersysteem bestaat uit een enorme hoeveelheid afweercellen, waarin groepen afweercellen zich richten op verschillende vijanden (dit wordt ook wel het ‘immuun-repertoire’ genoemd).

Wat er bij mensen met MS ontstaan is (het is niet helemaal bekend waarom) is een afweersysteem met een grote groep afweercellen die geleerd hebben om zich te richten op de lichaamseigen myeline. 

Sommige MS-medicijnen richten zich op het onderdrukken van de ontstekingsreactie die deze cellen teweeg kunnen brengen. Maar een nieuw soort medicatie, (b.v. Lemtrada, Mavenclad en HSCT) richt zich erop om het afweersysteem als het ware te ‘resetten’. Dit noemen ze Immuun Reconstitutie Therapieën (IRT).

Een IRT zorgt ervoor dat een groot deel van de afweercellen (ook de ‘leraar’-cellen) worden vernietigd (deze medicijnen zijn allemaal chemotherapieën). Hierna kan er iets bijzonders gebeuren. 
In een groep patiënten zorgt dit ervoor dat wanneer er nieuwe afweercellen groeien uit de bloedstamcellen deze meer divers verdeeld zijn. De grote groep afweercellen die zich richtten op lichaamseigen myeline wordt veel minder groot. Ook neemt de thymus in grootte en activiteit toe, wat erop lijkt te wijzen dat nieuwe afweercellen opnieuw leren wat lichaamseigen en wat lichaamsvreemd is. Wanneer wetenschappers het immuun-repertoire in kaart brengt van een patiënt een paar jaar na een succesvolle IRT dan is dit meer divers en lijkt het meer op dat van een gezond persoon.

Belangrijk om te weten is dat MS een ziekte is met twee ‘onderdelen’. Waar we het net over gehad hebben is het onderdeel dat beïnvloed wordt door immuunsysteem-aanvallen, ontstekingen. Maar vooral bij progressieve vormen van MS is er een neurodegeneratief-proces (zenuwafbraak) gaande dat niet in essentie veroorzaakt wordt door ontstekingen. Dit proces wordt niet beïnvloed door immuun-modulatie. Alle medicijnen die we nu tot onze beschikking hebben (incl. HSCT) richten zich op actieve ontstekingen. Er zijn helaas nog geen medicijnen voor niet-actieve (geen ontstekingen) progressieve MS. Hopelijk komt hier in de nabije toekomst verandering in.